PUBLIC

Mede in verband met de aanslagen die op 7 Januari 2015 in Parijs plaats vonden, publiceerde ik onderhavige artikel:

Wees geen Charlie. Wordt een dissident!

Robin Brouwer

Eind jaren ’80 maken we de overgang mee van een liberale op gemeenschap gerichte samenleving, naar een libertijnse hyper-individualistische werkelijkheid. In deze libertijnse werkelijkheid verschijnt het samen-leven, de gemeenschap (overheid) en de ander als potentieel obstakel voor individuele vrijheid. Vrijheid is in onze tijd niet langer een verworvenheid die door de vrijheid van de ander wordt beperkt, maar wordt beschouwd als een recht dat men zelfs ten koste van anderen moet laten gelden.

Deze libertijnse vrijheidsopvatting komt tot uitdrukking in het ter discussie stellen van het recht op beledigen. Waar de klassieke liberaal-sociale vrijheid van de democratie gestoeld was op wederzijds respect, wordt het hebben van respect voor de ander steeds vaker gezien als een beperking van de individuele vrijheidsclaim. Zo komt het dat mensen zich beginnen af te vragen of de ander wel recht kan maken om zich beledigd te voelen en onder welke condities.

In sociologisch onderzoek neemt men de afgelopen decennia een verruwing en verharding van de samenleving waar. Er wordt zelfs gesproken over een waarneembaar proces van sociale desintegratie; aan de samen-leving is een einde gekomen. Bovenvermelde ontwikkeling wordt hierin als een van de redenen aangemerkt.

Voor de culturele representatie heeft deze verandering grote gevolgen. In eerdere jaren gold dat de shockerende uitingen die door de avant-gardes werden voortgebracht, gericht waren op emancipatie en gestoeld waren op een individu overstijgend ideaal. Wij zien dit onder meer terug in kunststromingen uit de twintigste eeuw. Shockeren was niet louter effectbejag, maar had tot doel om tot nieuwe inzichten te komen. Meestal ging dit gepaard met een zeker engagement. Terwijl veel mensen begin jaren ’70 aanstoot nemen aan de PSP poster met daarop een naakte vrouw en daarachter een koe, verwijst dit beeld naar het linkse pacifisme van deze politieke beweging; een pacifisme dat beleefd wordt als gemeenschap-stichtende Waarheid. Met de opkomst van de postmoderne-libertijnse maatschappij is shockeren niet langer verbonden aan emancipatie of aan een groter verhaal (zoals ten tijde van de Dadaïsten, Fluxus of andere ismen), maar wordt het shockeren gedreven door een neiging om elk heilig huisje, elk verhaal, betekenis of waarheid teniet te doen. Alles en iedereen (van het Leger des Heils tot Greenpeace) moet worden ontdaan van een hogere, individu overstijgende waarde of betekenis. Terwijl cabaretiers, filmmakers en cartoonisten zich nog beroepen op het nut van het shockeffect om zodoende iets los te maken en blijven benadrukken dat het gaat om de vrijheid van meningsuiting, gaan deze uitingen niet langer ergens over. De postmoderne culturele representatie fungeert als zoutzuur; alles en iedereen moet worden ontdaan van inhoud en waarde.

De toenemende aandacht voor de Islam aan het begin van de 21ste eeuw geeft aanleiding om het zoveelste heilige huisje te bashen. Na eerder het christendom, het humanisme, socialisme, pacifisme en andere ideologieën te hebben aangevallen, is het nu de beurt aan de Islam. Dat alleen het kapitalisme in de samenleving nog getolereerd wordt, wordt duidelijk gemaakt door Halbe Zijlstra die een tijd geleden aangaf dat religies alleen nog achter de voordeur bestaansrecht hebben. Wanneer hebben we dit eerder gehoord? Tolerantie en solidariteit zijn tot een dieptepunt gedaald. Vrijwel alle politieke partijen verzetten zich tegen de komst van economische vluchtelingen naar Europa en willen de deuren sluiten. Imperialisme as usual. En hoe gaan deze partijen en het electoraat eigenlijk om met de vrijheid van meningsuiting en kennis? Onder het voorwendsel van economische criteria (what else?) wordt in 2011 het mes in de cultuursector gezet. Inmiddels geldt hetzelfde voor de faculteiten geesteswetenschappen. Het kritische denken en een ander geluid dan het kapitalistische nihilisme wordt de mond gesnoerd. Het lezen van Marx of Freud zal in de toekomst waarschijnlijk ook alleen nog achter de voordeur gedoogd worden. Met enige fantasie wordt een toekomst zichtbaar waar het denken en de cultuur in handen zal zijn van het bedrijfsleven, wanneer concerns als Apple en Sony universiteiten en academies opkopen om alleen nog maar professionals te kunnen afleveren die de ideologie van het kapitalisme onderschrijven. Het is een teken aan de wand dat de professionals werkzaam in deze sector – afgezien van een paar acties zoals de Mars van de Beschaving in 2011 – geen antwoord hierop hebben. Zij zijn dan ook de volgers van het libertijnse postmodernisme dat elke waarheid, elk verhaal deconstrueert (relativeert). In reactie op het zuiveringsbeleid dat in 2011 werden aangekondigd – toen het omineuze ‘kunst is een linkse hobby’ werd gepropageerd – doen museumdirecteuren en verantwoordelijken in de sector aan een masochistische zelfcensuur en denkt men dat de markt hen misschien ook eens zal redden (dream on).

De cartoonisten die strijden voor de vrijheid van meningsuiting zijn als Don Quichotte. Ze strijden voor de vrijheid, maar weten eigenlijk niet meer wat dit is. Bovendien weten ze niet voor wie ze eigenlijk strijden. Hun aanval op de cultuurwaarden van het westen (religie, humanisme, socialisme, pacifisme) speelt het neoliberale kapitalisme in de kaart omdat daarmee wordt gesuggereerd dat er geen enkel verhaal of waarheid tegen dit kapitalisme kan worden ingebracht. Hun aanval op de Islam is een regelrechte dienstverlening aan extreem rechts dat al ruim een decennium als een spook door Europa waart en dat in electorale zin steeds meer terrein wint. In plaats van strijders voor de vrijheid te zijn, doen ze eigenlijk het tegendeel: de vrijheid wordt steeds meer uitgespeeld aan het kapitalisme en de macht van oligarchen. De aanval van afgelopen week vormt een duidelijk voorbeeld van de ideologische en politieke machinaties die in onze maatschappij werkzaam zijn. De manier waarop het publiek, de media en de politiek reageren op deze aanslag doen sterk denken aan wat er gebeurde na de Rijksdagbrand in 1933. Want ook nu weer wordt beweerd dat dit een aanval op onze vrijheid is en dat de beschaving op het spel staat. Ook nu weer wordt beweerd dat deze aanval op de vrijheid ‘van buiten’ komt. Ook nu weer wordt deze gebeurtenis aangegrepen om de ideologische greep op eigen burgers te versterken. Er worden nieuwe beveiligingsmaatregelen aangekondigd, vormen van privacy zullen naar aanleiding van deze gebeurtenis in toenemende mate worden opgeofferd. Alles wijst – net als na 9/11 toen de War on Terror werd afgekondigd – in de richting van het aanscherpen van de bestaande ideologische en politieke macht die het kapitalisme op onze samenleving uitoefent. Want was dit een aanval op de vrijheid? Misschien. Maar wel een hele kleine vergeleken met de ondermijning van de beschaving zoals dit door het systeem zelf wordt uitgevoerd. Ja, mensen hebben het recht om verontwaardigd te zijn over de mensenlevens die hier omkwamen en de zinloosheid van dit geweld – net als we dat mogen zijn wanneer iemand in een winkelcentrum mensen ombrengt. Maar, laten deze mensen zich eens richten tegen de ondermijning van de vrijheid van het denken en de beschaving die door het neoliberale kapitalisme wordt uitgevoerd! Laat links weer haar ideologische grondwaarden opgraven en stelling nemen en nee zeggen tegen de marktdoctrine die na de crisis gewoon weer doorgaat alsof er niets gebeurd is. Laten mensen wakker worden en leren begrijpen in wat voor een wereld en wat voor een maatschappij ze eigenlijk leven en inzien dat ze met hun consumptiegedrag en hun politieke keuze hier aan bijdragen. Vandaar dat ik even pas, geen Charlie ben… – omdat ik blijf geloven in Waarden en Waarheden die tegen dit vernietigende systeem moeten worden ingebracht. We kunnen veel leren uit religie, uit filosofie, uit de ethiek, uit die zaken die steeds meer worden gesaneerd en gemarginaliseerd. We kunnen veel leren van mensen als Gandhi, Walesa, King en anderen die een ideologie hadden en in verzet kwamen tegen het geweld dat door de maatschappij wordt uitgeoefend. Laten we net als Solzhenitsyn dissidenten worden. Dat kan!